Topspionnen in de 20ste eeuw: Kim Philby en Richard Sorge

Murray Sayle, journalist voor de Sunday Times  die Philby interviewde na zijn bekentenis dat hij dubbelspion was ten voordele van de USSR merkte de overeenkomsten op tussen beide spionnen: beiden waren journalist, kinderen van expatouders en als jongvolwassene in de ban geraakt van het communisme. Het mechanisme schijnt bij beiden vrijwel hetzelfde geweest te zijn: na de constatering dat alcohol onmiddellijke vriendschap betekent, en een bar de ideale plaats is om informatie los te krijgen – en de ontdekking, die veel dronkaards hebben gedaan, dat drank directe verlichting van knagende angst biedt – gingen de twee spionnen aandacht trekken met hun gedrag in de veronderstelling dat niemand zou denken dat openlijk vertoon een vorm van camouflage is. Beide spionnen kregen als eerbetoon een postzegel in de Sovjet-unie. Philby in 1990. Sorge in 1965.

Sorge informeerde over de aanval in Pearl Harbor, maar Stalin hield de info bewust achter voor de Amerikanen. Via zijn contacten op de Duitse ambassade in Tokio kwam hij gedetailleerde informatie te weten over Operatie Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjet-unie. Hij wist de exacte dag en uur van de Duitse aanval op Rusland door te spelen. Maar omwille van het met Hitler gesloten niet-aanvalspact vond Stalin het ongeloofwaardig en de chef van de militaire inlichtingendienst volgde hem hierin lijdzaam en verdraaide de verkregen info van Sorge om Stalin terwille te zijn. Sorge verloor daardoor zijn vertrouwen in de sovjetleiding en ging nog meer drinken. 

Volgens Wikipedia baseerde Ian Fleming, de schrijver van de James Bond boekjes, zich op vier verschillende personen voor zijn personnage, in ieder geval geen Philby noch Sorge. En ook niet op Lionel Crabb, een officier in de marine-inlichtingendienst die Fleming zeer goed gekend heeft en naar de Sovjet-Unie gestuurd werd als dubbelspion van MI6. Zijn dood, totaal onbekend, wordt het Crabb-mysterie genoemd en was de inspiratie voor het plot van Thunderball, waarin Bond de romp van de Disco Volante gaat onderzoeken, het jacht van Emilio Largo. Sorge kon ook zo in de schoenen van Bond gestapt hebben:  hij creëerde de indruk van een playboy, een nietsnut te zijn die er maar op los leefde, het absolute tegendeel van een scherpe en gevaarlijke spion. In ieder geval heeft Fleming zijn inspiratie opgedaan tijdens zijn carrière in de Britse geheime dienst, en zijn creatie was een mengelmoes van gebeurtenissen en mensen, die hij kende, om de James Bond-held te boetseren. Het succes van zijn boekjes explodeerde na het uitbrengen van de eerste film Dr.No. Toeval of niet, dezelfde tijd toen het Profumo spionnage schandaal losbarstte, het zal in ieder geval bijgedragen hebben tot het boom-effect op de verkoop van zijn boeken.

Kim Philby vluchtte na zijn bekentenis in Libanon tegen zijn beste vriend John Elliott naar Rusland, waar hij een rustige oude dag doorbracht en op 76-jarige leeftijd stierf in 1988. Hij wordt ook beschouwd als de vierde mol in het Christine Keeler schandaal, waar ook spionnage ten voordele van de Sovjet-Unie de val betekende van minister Profumo. Londen stond toen op zijn kop en Premier Harold Macmillan heeft Philby toen vrijgepleit van schuld, ten onrechte zoals later bleek.

Sorge won het vertrouwen van het Duitse ambassade personneel in Tokio. Paul Wenneker werd zijn meest toegewijde drinkebroer en informant. Ambassadeur Eugen Ott had zo’n onwrikbaar vertrouwen in Sorge dat niks Richard verontrustte. Na zijn ontmaskering eind 1941 door onderschepte berichten van de Japanse inlichtingendienst, bracht hij twee jaar in hechtenis door, terwijl hij stevig ondervraagd werd. Uiteindelijk werd hij in 1944 in Tokio opgehangen.

Het belang en de verdienste van Sorge’s spionnage-activiteiten heeft Stalin de volstrekte zekerheid gegeven dat hij niet moest vrezen dat de Japanners in het oosten een tweede oorlogsfront zouden openen. Dit gaf hem de mogelijkheid om al zijn troepen te concentreren in het westen om Hitler te stoppen en tegelijkertijd de tegenaanval in te zetten. Sorge’s bijdrage was aldus bepalend voor de afloop van de tweede wereldoorlog. Zeggen dat D-Day het keerpunt was, is dus totale onzin; de gealllieerden hebben alleen belet dat de Russen heel Europa onder de voet zouden gelopen hebben. Tenandere uit onlangs vrijgekomen documenten is gebleken dat Stalin tijdens het ondertekenen met Hitler van het niet-aanvalspact, zelf al een aanvalsplan liggen had om Hitler aan te vallen en heel Europa te veroveren.

Correctie: De Pearl Harbor saga van Sorge is onwaar en nooit bewezen. Waarom ik het dan toch vertel, is omdat het in vele boeken over Richard Sorge zo aangehaald wordt. Het verhaal is ontsproten uit de koker van Hans-Otto Meissner, een Duitse collega van Sorge op de ambassade, toen hij in 1955 het boek “De Zaak Sorge” schreef, een amalgaam van memoires en fictie. Het verhaal is nadien een eigen leven gaan leiden. Natuurlijk is de figuur en de avonturen van Richard en het manische wantrouwen van Stalin, wel de aanleiding om zo’n verhalen te doen ontstaan. Sorge was zo’n charismatische man dat verschillende vrouwen, die een affaire hadden met hem, vele jaren later bij hun ondervraging over de details ervan, terug in vuur en vlam schoten. Feit is wel dat iedereen die hij meetrok in zijn spionnenring de dood injoeg, uitgezonderd het echtpaar Max en Anna Clausen, zijn vertrouwde radiotelegrafist die al zijn berichten doorzond naar Moskou. Tijdens zijn ondervraging waren de Japanners in volle bewondering voor zijn elektronische vindingrijkheid. Zij overleefden de oorlog en werden bevrijd door de geallieerden.